خشکسالی، یکی از مهمترین تهدید کننده های معیشت افراد و توسعه اقتصادی-اجتماعی در میان مخاطرات طبیعی به شمار می آید. به بیان دیگر، پدیده خشکسالی و پیامدهای ناشی از آن یک مساله مهم برای دولت ها، کسب و کار و افراد شناخته می شود. برخی مناطق همانند استان فارس، بیشتر مستعد فاجعه خشکسالی هستند و ظرفیت هر منطقه برای اقدام کارا و پاسخ به اثرات خشکسالی متفاوت است. بنابر این، تعداد افراد تحت تاثیر خشکسالی و اثرات مشاهده شده در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. ریسک ناشی از خشکسالی در هر منطقه ناشی از قرار گرفتن در معرض این مخاطره طبیعی و آسیب پذیری جامعه نسبت به این رویداد است. در نتیجه، در مناطق مستعد خشکسالی، بایستی ارزیابی ریسک توسط برنامه ریزان و سیاست گذاران انجام شود. از این رو، هدف مطالعه حاضر، اندازه گیری آسیب پذیری کشاورزان حوضه آبریز بختگان قبل و پس از وقوع خشکسالی است. نمونه ای شامل 276 کشاورز برای مصاحبه و جمع آوری داده های لازم در سطح مزرعه برای دو سال انتخاب شد. نتایج نشان داد اگر زراعت تنها منبع درآمدی خانوارها باشد و توانایی هموارسازی مصرف مطلقا وجود نداشته باشد، بیش از 37% خانوارهای نمونه نسبت به خشکسالی آسیب پذیرند. اما با در نظر گرفتن درآمد حاصل از فعالیت زراعی و درآمد خارج از مزرعه، 28. 62% خانوارهای نمونه آسیب پذیر خواهند بود. بنابراین می توان نتیجه گرفت اضافه کردن درآمد خارج از مزرعه به معیار درآمدی، موجب کاهش تعداد خانوارهای آسیب پذیر می گردد. بر اساس نتایج بدست آمده از روش اقتصاد سنجی، چهار گروه از کشاورزان وجود دارد: 1) خانوارهایی که قبل و پس از خشکسالی آسیب پذیرند (24/15% خانوارهای نمونه)، 2) خانوارهایی که قبل از خشکسالی مقاوم هستند، اما پس از آن آسیب پذیرند (61/44% خانوارهای نمونه)، 3) خانوارهایی که قبل از خشکسالی آسیب پذیرند اما پس از آن مقاوم هستند (96/18% خانوارهای نمونه)، 4) خانوارهایی که هم قبل و هم پس از خشکسالی مقاوم هستند (19/21% خانوارهای نمونه). یافته های این مطالعه می تواند به سیاست گذاران جهت درک بهتر آسیب پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی و در نتیجه برنامه ریزی و بکارگیری استراتژی های مدیریت ریسک مناسب کمک نماید.

بروز تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر منابع آب ایران نظیر کاهش جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی، منجر به آسیب پذیری خانوارهای کشاورز و ناپایداری معیشت آنان گردیده است. اما ماهیت چند بعدی و پویای خشکسالی موجب شده است که مطالعه آسیب پذیری دشوار باشد. این در حالی است که درک ماهیت آسیب پذیری، نقش مهمی در کاهش اثرات خشکسالی دارد. بنابراین، این پژوهش با هدف تبیین آسیب پذیری ناشی از خشکسالی در سطح خانوارهای کشاورز انجام پذیرفت. در این راستا تلاش شد تا با استفاده از مطالعه چند موردی نسبت به بررسی مقایسه ای آسیب پذیری خشکسالی اقدام گردد. نمونه های مورد مطالعه‏، از طریق انجام ارزیابی مشارکتی روستا و در قالب سه گروه کمتر آسیب پذیر و بیشتر آسیب پذیر (منبع فقیر) و بیشتر آسیب پذیر (قبلا برخوردار) ساکن در دو روستای استان فارس، مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفتند. یافته های پژوهش نشان داد که نوع و میزان آسیب پذیری خانوارهای کشاورز از خشکسالی یکسان نبوده و مجموعه ای از عوامل وابسته و غیروابسته به خشکسالی، موجب آسیب پذیری خانوارها می گردند. در پایان، نسبت به تدوین الگوی آسیب پذیری خانوارهای بیشتر آسیب پذیر از خشکسالی و ارایه پیشنهادهای بهبود دهنده در زمینه کاهش اثرات و مدیریت دانش خشکسالی، اقدام شده است.

کشور ایران در کمربند خشک کره زمین، تحت تاثیر پرفشار جنب حاره قرار دارد و بارش سالانه آن کم تر از یک سوم متوسط بارش جهان است. بارش اندک به همراه توزیع نامناسب زمانی و مکانی آن باعث بروز خشک سالی هایی گردیده است. در این پژوهش هدف، سنجش ابعاد آسیب پذیری استان گیلان نسبت به خشک سالی با مدل های GAMA و SUM فازی و CVI و شناسایی اقدامات مناسب به منظور کاهش آسیب های بالقوه بود. روش پژوهش تحلیلی مکانی و از نظر هدف کاربردی بود. ابتدا مولفه های شاخص آسیب پذیری اقلیمی استان گیلان در هر دو مدل FUZZYو CVI، مولفه های منابع (R)، هواشناختی (W)، دسترسی (A)، ظرفیت (C)، استفاده و بهره وری اقتصادی (U)، حفظ یکپارچگی زیست محیطی (E)، ویژگی های جغرافیایی (G) تعیین گردید. متغیرها با توابع عضویت فازی همسان شدند. در مدل SUM، بیشترین آسیب پذیری در غرب، مرکز و نواحی وسیعی از شرق استان، شهرستان رودسر با مساحت 78. 23 درصد بود. در مدل همپوشانی GAMA، قسمت های وسیعی از غرب استان شهرستان تالش و شهرستان رشت با مساحت 31. 92 درصد در کلاس آسیب پذیری خیلی زیاد مشاهده گردید. در بررسی مولفه های CVI، شاخص CVI کل استان 44. 5% به دست آمد. شاخص CVI در مولفه منابع (R)56. 12% بالاترین رتبه و در مولفه 36. 94% کمترین رتبه را به دست آورد. در مدل CVI، بیشترین آسیب پذیری در کل شهرستان تالش با مساحت 15. 57 درصد می باشد. درصد آسیب پذیری زیاد 26. 84 درصد در شهرستان های رشت، صومعه سرا، رودسر و شفت مشاهده شد و شهرستان های آستارا و رضوانشهر با مساحت 20. 88 درصد در کلاس آسیب پذیری خیلی کم مشاهده گردید.

خشکسالی یک مخاطره اجتماعی-طبیعی پیچیده و تکرارشونده است که با تغییرات آب و هوایی، فراوانی، شدت و مدت آن افزایش می یابد. کشاورزی به عنوان یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی کشور، بخش راهبردی در تأمین نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد و منبع اصلی تأمین کننده درآمد و معیشت روستاییان، به شدت تحت تأثیر این مخاطره اقلیمی پرهزینه و پیامدهای تدریجی آن قرار گرفته است. از این رو، فرآیند توسعه کشاورزی و معیشت پایدار بهره برداران این بخش اقتصادی، نیازمند شناسایی و ارزیابی میزان آسیب پذیری در برابر چنین مخاطرات طبیعی می باشد. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف کلی ارزیابی آسیب پذیری (دربردارنده سه عنصر مواجهه، حساسیت معیشتی و توان سازگاری) کشاورزان استان فارس نسبت به خشکسالی انجام گرفت. برای این منظور، با استفاده از ابزار پرسشنامه، 420 کشاورز به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای چندمرحله ای مورد مصاحبه قرار گرفتند. روایی پرسشنامه توسط اساتید توسعه و ترویج کشاورزی و پایایی آن از طریق مطالعه راهنما و ضریب آلفای کرونباخ تأیید گردید. قابل ذکر است که برای برآورد مواجهه، از داده های هواشناسی و شاخص معیار بارش سالانه (SIAP) استفاده  گردید. نتایج نشان داد که میانگین بهنجار مواجهه، حساسیت معیشتی و توان سازگاری کشاورزان مورد پژوهش به ترتیب برابر با 0/575، 0/488 و 0/535 از 1 می باشد. افزون بر این، شاخص آسیب پذیری اقلیمی (CVI) برابر با 514/0 از 1 (با دامنه 0/2 تا 0/86) برآورد شد که تا حدودی بالاتر از حد متوسط قرار دارد. علاوه بر این، براساس تحلیل خوشه ای چندمیانگینی، پاسخگویان در سه خوشه آسیب پذیری سطح پایین (حدود 54 درصد)، متوسط (27 درصد) و بالا (بالغ بر 19 درصد) قرار گرفتند. میانگین شاخص آسیب پذیری اقلیمی در این خوشه ها به ترتیب 0/42، 0/56 و 0/68 است. همچنین، نتایج تحلیل مکانی نشان داد که دامنه میانگین شاخص آسیب پذیری اقلیمی از 0/310 (از 1) در شهرستان لامرد تا 0/640 (از 1) در مرودشت متغیر بوده است. با توجه به نتایج پژوهش، به منظور کاهش آسیب پذیری کشاورزان در برابر خشکسالی، ترکیبی از اقدامات آموزشی، حمایتی و مدیریتی باید پیاده سازی شود. از طرفی، توجه به تفاوت های منطقه ای و ویژگی های خاص هر منطقه در طرح ریزی برنامه ها و سیاست ها اهمیت ویژه ای دارد. همچنین، استفاده از داده های مکانی و تحلیل های دقیق تر می تواند به شناسایی مناطق آسیب پذیر و تخصیص منابع به این مناطق کمک کند.

خشکسالی های اخیر در شهرستان اصفهان و شدت خساراتی که بر بخش کشاورزی وارد آمده است، بیانگر آسیب پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی است. لذا پرداختن به مطالعات آسیب پذیری که پیش نیاز مدیریت ریسک است، مهم تلقی می شود. با توجه به اهمیت موضوع، هدف از این مطالعه سنجش آسیب پذیری خشکسالی کشاورزان گندم کار در شهرستان اصفهان و رتبه بندی مناطق روستایی این شهرستان می باشد.در این مطالعه از روش پیمایشی استفاده شد و داده ها از 275 کشاورز گندم کار با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای چندمرحله ای جمع آوری گردید. به منظور جمع آوری داده ها از پرسشنامه و مصاحبه ی حضوری با کشاورزان شهرستان اصفهان، استفاده شد. برای سنجش آسیب پذیری کشاورزان گندم کار از فرمول (2005) Me-Bar & Valdez استفاده شد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که کشاورزان گندم کار در بخش جرقویه علیا بیشترین ضریب آسیب پذیری کل (3.77) و کشاورزان گندم کار در بخش بن رود دارای کمترین ضریب آسیب پذیری کل (3.32) می باشند. دستاوردهای این مطالعه می تواند به مسوولان مدیریت خشکسالی استان در تخصیص اعتبارات با توجه به میزان آسیب پذیری مناطق، یاری برساند. بدین صورت سنجش میزان آسیب پذیری می تواند مبنایی برای مسوولان به منظور تخصیص منابع و اعتبارات محسوب گردد.

شرایط نامساعد اقتصادی- اجتماعی حاکم بر جوامع روستایی، سبب آسیب­ پذیری بیشتر آن ها در برابر خشکسالی شده است. هدف پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر آسیب پذیری خانوار کشاورز در هنگام رویارویی با خشکسالی است. جامعه آماری تحقیق، 3329 خانوار کشاورز ساکن دهستان درودفرامان بودند که از میان آن ها، 172 خانوار، با استفاده از روش نمونه­گیری تصادفی چندمرحله ­ای، به­ عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ­ها، پرسشنامه­ ای محقق ساخته بود که روایی و پایایی آن تأیید شد. بر اساس یافته­ های پژوهش، خانوارهای کشاورز در سه طبقه کمتر آسیب­ پذیر (21/5 درصد)، متوسط آسیب ­پذیر (55/2 درصد) و بیشتر آسیب­ پذیر (23/3 درصد) قرار گرفتند. هم­چنین، بر اساس نتایج حاصل از آزمون تحلیل واریانس یک­ طرفه، آسیب­ پذیری خانوارهای کشاورز از منظر مؤلفه­ های سازنده توان سازگاری و حساسیت مانند سطح سواد سرپرست خانوار، میانگین میزان اراضی زراعی و باغی ملکی، نرخ آبیاری، تعداد ماشین آلات کشاورزی، تعداد افراد بیکار خانوار کشاورز، تعداد افراد مهاجر خانوار کشاورز، میزان آب آبیاری مورد استفاده و میزان اراضی زراعی و باغی خسارت دیده از خشکسالی با یکدیگر متفاوت بود. این بدان معنا است که میزان آسیب ­پذیری خانوار کشاورز تحت تأثیر این مؤلفه ­ها قرار دارد. دستاوردهای حاصل از این پژوهش، به برنامه ریزان مبارزه با خشکسالی کمک می­کند تا اعتبارات محدود خشکسالی را به روستاهای دارای آسیب ­پذیری بیشتر اختصاص دهند.

مقدمه یکی از گام های مهم در چارچوب برنامه های حفاظتی حوزه های آبخیز و مدیریت پایدار منابع طبیعی، شناسایی مناطق آسیب پذیر است که به عنوان پایه محکمی برای اقدامات مورد نیاز جهت مدیریت زیست محیطی در نظر گرفته می شود. ارزیابی آسیب پذیری، استانداردهای لازم برای اولویت های اجرایی را فراهم می کند و کمک می کند تا مناطق حساس و آسیب پذیر برای مدیریت پایدار منابع طبیعی شناسایی و اولویت بندی شود. در میان مخاطرات طبیعی در سطح حوزه آبخیز، سیلاب یکی از پرتکرارترین و مخرب ترین نوع مخاطره است که هرساله خسارات جانی و مالی زیادی را به همراه دارد. کشور ایران نیز به دلیل قرار داشتن در بوم سازگان وسیعی از مناطق خشک و نیمه خشک، همواره در معرض تأثیرات مخرب سیل بوده و آسیب پذیری آن توسط تغییرات آب و هوایی و فعالیت های ناپایدار انسانی تشدید می شود. پیش بینی می شود به دلیل تغییرات آب و هوایی، شهرنشینی سریع برنامه ریزی نشده و گسترش سطوح غیرقابل نفوذ، تغییر در الگوی کاربری های اراضی و مدیریت ضعیف حوزه های آبخیز، سیلاب ها در آینده با شدت بیشتری اتفاق بیافتند. از این­رو، مطالعه و شناسایی مناطق آسیب پذیر به عنوان یکی از متغیرهای مهم در مدیریت ریسک سیلاب، بخشی از اقدامات غیرسازه ای برای جلوگیری و کاهش اثرات مخرب سیل خواهد بود. این مطالعه به دنبال تحلیل مکانی آسیب پذیری حوزه آبخیز زرینه رود نسبت به رخداد سیل است. بنابراین با در نظر گرفتن توابع آسیب پذیری شامل در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب آوری، درجه آسیب پذیری این حوزه آبخیز نسبت به مخاطره سیلاب، مورد بررسی قرار گرفت و پهنه های آسیب پذیر شناسایی شدند. مواد و روش ها منطقه مورد مطالعه در این پژوهش حوزه آبخیز زرینه رود واقع در استان های آذربایجان غربی و کردستان است. جهت شناسایی پهنه ها و مناطق آسیب پذیر نسبت به سیلاب در این آبخیز، ابتدا داده ها و اطلاعات اثرگذار بر آسیب پذیری سیلاب در منطقه مورد مطالعه جمع آوری شدند. سپس لایه رستری هر یک از عوامل در سه بخش در معرض خطر قرارگیری (شامل فاکتورهای میانگین بارش سالانه، فراوانی بارش های سنگین، حداکثر بارش روزانه، فاصله از آبراهه و فراوانی سیلاب)، حساسیت (شامل درصد خانوارهای کشاورز و دامدار، فاصله از مناطق صنعتی و معادن، فاصله از جاده، کاربری اراضی، تراکم جمعیت و فاصله از مناطق مسکونی) و تاب آوری (شامل تعداد شرکت های تعاونی روستایی، تعداد مراکز بهداشتی و درمانی و تعداد راه های مواصلاتی) استخراج شد. در ادامه اهمیت متغیرها بر اساس روش فرآیند تحلیل شبکه ای و با در نظر گرفتن ارتباطات درونی بین متغیرها بررسی شد. در ادامه ارزش گذاری پیکسلی داده ها بر اساس تحلیل ارتباط هر یک از فاکتورها با آسیب پذیری سیلاب و با استفاده از توابع ارزش فازی انجام شد. نهایتاً با اعمال اهمیت متغیرهای حاصل از روش فرآیند تحلیل شبکه ای بر لایه های فازی شده از طریق رابطه آسیب پذیری (شامل توابع در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب آوری) نقشه آسیب پذیری برای حوزه آبخیز مورد مطالعه تهیه و تحلیل شد. نتایج و بحث بررسی اهمیت متغیرها بر اساس روش فرآیند تحلیل شبکه ای برای هر یک از توابع آسیب پذیری نشان داد که از بین متغیرهای استفاده شده جهت استخراج نقشه در معرض خطر قرارگیری، دو متغیر فاصله از آبراهه و فراوانی وقوع سیلاب به ترتیب با وزن های برابر با 343/0 و 337/0 بیشترین اهمیت را بخود اختصاص داده اند؛ از بین متغیرهای در نظر گرفته شده جهت استخراج نقشه حساسیت، عوامل تراکم جمعیت، فاصله از مناطق مسکونی و درصد خانوارهای کشاورز و دامدار بیشترین وزن را دارا بودند (به ترتیب با وزن های 361/0، 235/0 و 178/0)؛ بررسی تاب آوری نیز حاکی از آن بود که اهمیت عامل تعداد مراکز بهداشتی و درمانی بیشتر از سایر متغیرها بوده است (حدود 5/65%). نتایج نقشه در معرض خطر قرارگیری نشان داد که مناطق واقع در خروجی حوزه آبخیز بیشتر در معرض خطر سیلاب واقع  هستند؛ در صورتیکه، بخش هایی نزدیک خروجی و بخش هایی در شمال شرق حوزه آبخیز حساسیت بالاتری را نسبت به سیلاب نشان می دهند؛ این در حالی است که، بیشترین تاب آوری در نواحی مرکزی حوزه آبخیز واقع شده است ولی بخش هایی در شمال و جنوب حوزه آبخیز کمترین تاب آوری را نسبت به سیلاب دارا هستند. با تلفیق نقشه های در معرض خطر قرارگیری، حساسیت و تاب آوری مشخص شد که آسیب پذیرترین مناطق حوزه آبخیز (با کلاس آسیب پذیری خیلی زیاد) عمدتاً در بخش های خروجی حوزه آبخیز واقع شده اند که حدود 06/2% از حوزه آبخیز را شامل می شوند. نتیجه گیری بررسی نقشه آسیب پذیری سیلاب نشان داد که مناطق جنوبی حوزه آبخیز زرینه رود که در نزدیک خروجی حوزه آبخیز واقع شده اند بیشترین میزان آسیب پذیری را دارا هستند. علت این موضوع این است که این نواحی در معرض خطر زیاد سیلاب هستند، حساسیت زیاد و تاب آوری کم تا متوسطی را دارا هستند که با تلفیق این موارد نسبت به سایر بخش های حوزه آبخیز آسیب پذیری زیادتری را نشان می دهند. یکی از مزیت های این پژوهش را می توان به استفاده از توابع ارزش فازی جهت ارزش گذاری پیکسلی داده ها به جای طبقه بندی آن ها دانست. ارائه مقادیر پیوسته بر اساس فازی، تغییرپذیری ارزش متغیرها را حفظ می کند که نسبت به روش های دیگر مانند کلاسه بندی ورودی ها، واقعی تر است. همچنین فازی می تواند بر ابهام غلبه کند و عدم قطعیت را کاهش دهد. اصلی ترین محدودیت این پژوهش را می توان به نبود آمار و اطلاعات کافی در بحث تاب آوری نسبت به سیلاب عنوان کرد که اجتناب ناپذیر است. آمار معیارهای مهمی همچون تعداد سیستم های هشدار سیل، تعداد مراکز نجات، تجربیات گذشته در مورد خطر سیلاب، بیمه سیل، آمار سیل بندها، پناهگاه ها و خدمات اضطراری که در منابع به عنوان فاکتورهای مهم ذکر شده بودند، در دسترس نبود. بنابراین لازم است در مطالعات آتی در صورت دسترسی این فاکتورها نیز در نظر گرفته شود. بطور کلی می توان اذعان داشت که اولویت بندی اجرای سیاست های مدیریتی با تاکید بر نگاه پیشگیرانه و مبتنی بر ریسک می تواند در ارتباط با خروجی های این مطالعه سمت و سویی دقیق تر گرفته و حفاظت و احیاء مناطق آسیب پذیر را دربر داشته باشد.

ماهیت خشکسالی چندبعدی و پویا است و در مطالعه خطر خشکسالی و آسیب پذیری، مدیریت ریسک خشکسالی نقش مهمی دارد. ایران با قرار گرفتن در عرض های میانه همواره با این پدیده هواشناختی مواجه است. ریسک خشکسالی به صورت تابعی از شاخص خطر و شاخص آسیب پذیری تعریف می گردد. در این مطالعه شاخص آسیب پذیری با مؤلفه های فیزیکی شامل ارتفاع، سیستم آب، کاربری اراضی و مؤلفه های اقتصادی-اجتماعی، نسبت تولید خالص به کل تولید خالص، تراکم جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ، تراکم جمعیت ،نسبت اراضی دیم به کل اراضی و تعداد احشام (1000 رأس در کیلو مربع) با استفاده از توابع عضویت فازی و معیارهای در نظر گرفته شده، استانداردشده است و به هرکدام بر اساس روش AHP وزن خاصی داده شده است سپس همه نقشه ها با یکدیگر تلفیق و نقشه آسیب پذیری اراضی نسبت به خشکسالی به دست آمده است. بر اساس نتایج حاصله مناطق جنوبی، جنوب شرقی و مرکز جز مناطق نسبتاً کم آسیب پذیر نسبت به خشکسالی بوده و هر چه به سمت غرب ، شمال و شمال شرق کشور پیش می رویم بر میزان آسیب پذیری افزوده می گردد که می توان علل آن را تا حدودی زیادی متأثر از ویژگی های اقلیمی و فیزیکی این مناطق دانست. درنهایت نقشه خطر خشکسالی با نمایه SPI در بازه 12 ماه ترسیم و پس از وزن دهی و تبدیل به نقشه فازی با نقشه شاخص آسیب پذیری ترکیب شد. نقشه ریسک خشکسالی حاکی از سیطره وسیع ریسک نسبتاً زیاد خشکسالی در پهنه وسیعی از ایران است و با کمک این نقشه ها، می توان برنامه های خرد و یا کلان توسعه بخصوص در بخش کشاورزی را برای هر یک از نقاط کشور تدوین کرد.